Ο Beethoven και η διαθήκη του Heiligenstadt
Το 1802 ο Beethoven, παράλληλα με τη σύνθεση σημαντικών έργων, όπως της σονάτας του Kreutzer, των σονατών για πιάνο αρ. 16, 17, 18 και του έργου 7 Bagatelles, συγγράφει τη διαθήκη του Heiligenstadt. Πρόκειται για μια διαθήκη διαφορετική από τις άλλες, καθώς ο συνθέτης μόλις στα 28 του χρόνια σφραγίζει εκ των προτέρων το τέλος του με αυτό το έγγραφο, το οποίο έχει αποτελέσει αντικείμενο τεράστιας μελέτης από πλήθος μουσικολόγων, που επιχείρησαν να αποκρυπτογραφήσουν το πραγματικό νόημα του κειμένου.
Ποιο όμως είναι το τέλος στο οποίο αναφέρεται; Κάποιοι θα υπέθεταν το βιολογικό θάνατο, άλλοι μια επικείμενη απόπειρα αυτοκτονίας ή μια αίσθηση πρόωρης ολοκλήρωσης ενός κύκλου. Θα μπορούσε να σημαίνει επίσης το τέλος της παρεξήγησης μεταξύ του ίδιου και του κοινωνικού του περίγυρου, που είχε προκύψει ως αποτέλεσμα της αλλόκοτης μέχρι και αντικοινωνικής συμπεριφοράς του τόσο απέναντι σε στενούς συγγενείς όσο και σε γνωστούς και φίλους. Κανείς όμως δεν μίλησε με βεβαιότητα.
Με μία ανάγνωση του κειμένου θα παρατηρήσει κανείς πως ουσιαστικά πρόκειται για μουσικό κείμενο μεταγεγραμμένο σε διαφορετικό σημειακό σύστημα. Η έλλειψή του σε τελείες, η συνεχής χρήση του ασύνδετου σχήματος και οι ακατάπαυστες μεταπτώσεις μέσω συνειρμών ξεδιπλώνουν διάχυτο το στοιχείο της ανηλεούς αγωνίας, της συνεχούς έντασης και της διακαούς προσπάθειας ενός τιτάνα να βαίνει κόντρα στο πεπρωμένο του, την ύπαρξή του αλλά και τον ίδιο το θεό. Σε στιγμές διακρίνεται το σχήμα έντασης-χαλάρωσης, κυρίαρχο στη μουσική, φράσεις να εξελίσσονται, να κορυφώνονται και στη συνέχεια να αποφορτίζονται, μέσω λέξεων με συναισθηματικό βάρος που χρωματίζουν το νόημά τους.
Η διαθήκη του Heiligenstadt (που φέρει την ημερομηνία 6/10) ξεκινά με μία προσφώνηση στα αδέρφια του, αμέσως όμως η αρχική εντύπωση αναιρείται με την επίκλησή του στην ανθρωπότητα. Στη συνέχεια παρατίθεται το θέμα για το οποίο ο Beethoven θα εξομολογηθεί κάνοντας γνωστές τις πραγματικές αιτίες που τον ωθούν να γράψει: Είναι το βαθύ του παράπονο για τη λαθεμένη άποψη που ο κοινωνικός του κύκλος έχει σχηματίσει για το πρόσωπό του. Δεν είναι σκληρός ούτε μισάνθρωπος αλλά ευάλωτος, τόσο που δεν αντέχει την ανάλγητη στάση της κοινωνίας στο πρόβλημα της κώφωσής του. Πριν από την αποκάλυψη αυτή, μας διατηρεί σε ένα κλίμα μυστηρίου, όπως οι αρχαίοι ρήτορες στα προοίμιά τους, προκειμένου να επιτύχουν την «πρόσεξη» του ακροατηρίου. Αναφέρεται σε κάποια ασθένεια, δίχως να διευκρινίζει το ποιόν της, πράγμα που συντηρεί το ενδιαφέρον αμείωτο και παρακάτω. Εκθέτει έτσι τα ξεχωριστά στοιχεία του χαρακτήρα του, που θα μπορούσαν να είχαν αναδειχθεί αν δεν είχε επέλθει η κώφωσή του. Στο σημείο αυτό γνωστοποιείται και το είδος της ασθένειας που τον στοιχειώνει. Η αντίθεση μεταξύ της κατά τα άλλα ευαίσθητης ιδιοσυγκρασίας του και της αντικοινωνικής συμπεριφοράς του φανερώνει το μέγεθος της ψυχολογικής πάλης και του μαρτυρίου που υφίσταται, οδηγώντας τον σε ντελίριο σκέψεων. Το σωματικό δράμα τον καταδικάζει σε ένα οδυνηρό ψυχικό δράμα, διαπιστώνοντας ότι εξαιτίας ενός φυσικού ελαττώματος έχει χάσει κάθε δυνατότητα επικοινωνίας με το κοινό του, παρότι ως χαρισματικός καλλιτέχνης, η ευαίσθητη κεραία της εποχής του, διαθέτει όλο το πνευματικό υπόβαθρο να εδραιώσει στο κοινό του τα πανανθρώπινα διαχρονικά μηνύματα που η τέχνη του γεννά.
Η ειρωνεία που προκύπτει από τη νέκρωση της ακοής ενός ζωοδότη της μουσικής μας θυμίζει την ομηρική αντίληψη ότι άνθρωποι θεϊκοί όπως οι αοιδοί, έπρεπε να υφίστανται, μια έλλειψη, ένα βασικό φυσικό ελάττωμα, προκειμένου να διασφαλισθεί η ισορροπία. Ο Beethoven ευρισκόμενος σε μία τέτοια θέση, με τόνους βαθιά εξομολογητικούς υπογραμμίζει την ταπείνωση που γεύθηκε από την προδοσία του ίδιου του του σώματος εξαιτίας αστάθμητων παραγόντων. Τότε η κοινωνική του φύση έρχεται αντιμέτωπη με την απομόνωση. Η σύγκρουση αναπόφευκτη. Η ομορφιά της τέχνης είναι πλέον το μοναδικό του καταφύγιο στην απόγνωση και η μόνη οδός να εκπληρώσει το χρέος του στον άνθρωπο παρά τις όποιες αδυναμίες. Η τέχνη είναι η ζωή του και η σχέση τους αμφίδρομη, αφού ο ίδιος υπάρχει μέσω αυτής ενώ εκείνη δεν υφίσταται χωρίς το φορέα της.
Με μόνη διέξοδο τη μουσική, ο συνθέτης φιλοσοφεί πλέον τη ζωή και υπομένει το σταυρικό του μαρτύριο με την ελπίδα άσβηστη ως το τέλος, που η μοίρα θα υπαγορεύσει, αδιάλλακτη και υπεράνω οποιασδήποτε άλλης δύναμης. Τότε σε ένα του ξέσπασμα επικαλείται το θείο απαιτώντας μια υπεύθυνη απάντηση για τους λόγους που τόσο αδικήθηκε. Όταν η κορύφωση εκτονώνεται ξαναβρίσκει τη χαμένη του ηρεμία και επιστρέφει στα αδέρφια του. Αρχίζει πια το τελικό μέρος της διαθήκης, όπου παρακαλεί να αποκατασταθεί η εικόνα του έστω και μεταθάνατον. Θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε πως ο ίδιος χρησιμοποιεί τη διαθήκη ως δημόσιο έγγραφο, για να γνωστοποιήσει σε όλους τις αληθινές ποιότητες του χαρακτήρα του και την άπειρη αγάπη για την ανθρωπότητα ανατρέποντας έτσι οποιοδήποτε ίχνος αμφιβολίας.
Παρακάτω o Ludwig van Beethoven αναφέρεται σε υλικά αντικείμενα (που κανονικά θα έπρεπε να κατέχουν πρωταρχική θέση σε μία διαθήκη), τα οποία αφήνει στα δύο του αδέρφια. Αξίζει να αναφερθεί ότι τα όργανα για τα οποία κάνει λόγο, είναι εκείνα πάνω στα οποία γράφτηκαν τα κουαρτέτα της μεσαίας και ύστερης περιόδου. Τους κληροδοτεί επίσης τις πνευματικές αξίες, την αρετή, την τέχνη αλλά και την αγάπη μεταξύ τους θέλοντας έτσι να έχει κλείσει εκ των προτέρων όλες του τις εκκρεμότητες πριν πεθάνει, όποτε αυτό συμβεί. Αντιστέκεται στη φοβερή ιδέα του θανάτου με την αισιόδοξη σκέψη ότι το τέλος του θα είναι λυτρωτικό για την τραγική του ζωή. Έτσι ο θάνατος γίνεται ανάγκη, φως στην απόγνωση. Με μία ακόμα νύξη για υστεροφημία και με έναν τελευταίο αποχαιρετισμό κλείνει το συγκλονιστικό αυτό κείμενο, μία αίσθηση εσωτερικής γαλήνης και κάθαρσης, σαν ένα ritenuto που καταλήγει σε pianissimo με μια majore συγχορδία λύτρωσης…
Επικοινωνήστε με το Ωδείο Όπερα Αθηνών στο τηλέφωνο 210 8678239 ή συμπληρώστε την παρακάτω φόρμα και θα σας καλέσουμε για να συζητήσουμε οποιαδήποτε πληροφορία χρειάζεστε